Uitgesproken in de Oude Jeroenskerk van Noordwijk.
Daarstraks zijn de eerste vijf verzen van het Johannesevangelie voorgelezen. Vijf bekende maar nogal cryptische verzen. Er wordt hierin meerdere malen gesproken over ‘het Woord’, een vertaling van het Griekse woord λόγος (logos) dat meerdere betekenissen heeft die allemaal slaan op het denken, het weten, het bewustzijn. Dat λόγος blijft dus gehuld in onwetendheid. “Het Licht schijnt in de duisternis, en de duisternis heeft Hetzelve niet begrepen”, zegt het vijfde vers.
Het Johannesevangelie dateert van eind eerste eeuw, begin tweede eeuw. De invloed van de Griekse filosofie is duidelijk merkbaar. Als je leest over de duisternis die het licht niet heeft begrepen, denk je algauw aan wat Plato zo’n vier eeuwen eerder beweerde over hoe wij ons verhouden tot de werkelijkheid. Plato stelt het als volgt voor. We zitten met z’n allen in een grot, vastgeketend aan banken, en wel zo dat we alleen maar recht vooruit naar een wand kunnen kijken. Achter ons brandt een vuur, dat verborgen gaat achter een manshoge muur. Over die muur lopen, onzichtbaar voor ons, mensen die voorwerpen omhoog houden. Wat we op de wand vóór ons zien zijn de schaduwen van die voorwerpen, van verschijnselen. Wat Plato zegt is dat de werkelijkheid voor ons een schimmenspel is. Dat zegt ook het Johannesevangelie. Zegt ook de wetenschap, die aantoont dat wij continu worden misleid door onze zintuigen. Zo is, bijvoorbeeld, deze kansel niet bruin, de lucht niet blauw en de maan niet wit. Dat we die als zodanig waarnemen komt door een samenspel van ogen en hersenen die trillingen van atomen vertalen in kleuren. Kleuren die in werkelijkheid helemaal niet bestaan.
Slechtziende stakkers zijn we. Wij zien door een spiegel in een duistere rede. En alsof dat niet erg genoeg is hebben we ook nog met een ander euvel te kampen: ook ons zelf doorgronden we niet. Want dat zelf van ons is als het oog dat zichzelf niet kan zien. Alleen in de omgang met anderen komen we iets over dat zelf van ons te weten.
Maar, is dan de vraag, hoe betrouwbaar is dat door anderen weerkaatst beeld? Want wat sloven we ons uit om aardig, fatsoenlijk, integer, interessant gevonden te worden. We tonen een alleraardigst beeld van ons zelf aan onze omgeving en we maken een prachtige mythe van ons leven, waar we maar wat graag in geloven. Ondertussen zitten de wachtkamers van psychologen en psychiaters vol met in zelfbedrog verstrikt geraakte mensen, rijp voor de ontmaskering.
Het is bepaald geen blijde boodschap wat Plato en het Johannesevangelie ons voorhouden. Toch lijden we niet onder onze slechtziendheid. Ik in ieder geval niet, en ik hoor er ook nooit iemand bij de kapper over klagen. Maar zo heel af en toe, en altijd onverhoeds, worden we bewust van dat beperkte zicht van ons en van de schimmigheid van de werkelijkheid. We lopen bijvoorbeeld door een stad en krijgen plotseling op een bevreemdende manier oog voor het gewemel om ons heen. Even kunnen we de maat van de stad niet volgen en zijn uit de chronologie van de tijd geraakt. We wanen ons alleen in een onverschillige, onbegrijpelijke werkelijkheid die zich stil en doofstom houdt. De absurditeit ervan besluipt ons. Een absurditeit die echter niet reëel is. Die wordt veroorzaakt door de duisternis uit het Johannesevangelie.
Maar de ogenschijnlijke absurditeit gaat niet alleen gepaard met bevreemding. Die wordt evengoed begeleid door schoonheid en geluk. Soms worden we ook op een prettige manier beslopen.
Bijvoorbeeld in de natuur. De pracht van een landschap kan zich op een overweldigende manier aan ons opdringen. Het is dan alsof het landschap dat altijd maar druk waarnemende en denkende zelf aan de borst drukt, zodat het eindelijk even stil wordt. In die innerlijke stilte, midden in dat landschap, zien we onszelf opeens geplaatst in een universum waarin alles zijn plek heeft. Begrijpen doen we het niet, we ervaren slechts dat het is zoals het is, niet meer en niet minder, en dat het ontzaglijk goed is. Volmaakt zelfs. Dat wij meedraaien in iets wat van eeuwigheid zijn eigen wetten volgt.
Nog een voorbeeld van hoe geluk en schoonheid je in de absurd lijkende werkelijkheid kunnen besluipen, en dan kom ik vanzelf uit bij waar ik met deze preek heen wil.
Een waargebeurd voorval. Ik loop door een museum, ik ga de hoek om naar een volgende zaal en ik zie uit een ooghoek dikke klodders verf op een doek pal naast me. Diverse schakeringen geel en hier en daar lichtbruin. Als ik nog een stap zet zie ik uit de verfklodders een heel korenveld met een zon erboven tot leven komen, en het is opeens alsof ik er ermee samenval. Ik word heel blij en ben tegelijk geroerd. Dit schilderij ben ik, herken ik. Het doek laat me even zien wie ik voorbij alle zelfbedrog ten diepste ben, zo lijkt het.
Ik zag toen een korenveld, maar ik ervoer iets heel anders.
Dat herkent u natuurlijk. Iets dergelijks ervaart u ook in de kerk. Achter de woorden van de dominee, de bijbel en de liederen die u zingt gaat een werkelijkheid schuil waarvan u niet meer dan een vaag vermoeden hebt. U maakt er uw eigen voorstelling van. Die uiteraard niet klopt, maar dat weet u zelf ook wel. Dat is namelijk geloven. Geloof slaat echter om in ordinaire godsdienst zodra u wordt opgedragen om de woorden letterlijk te nemen. Wanneer het schilderij niet méér voor u mag betekenen dan wat het concreet voorstelt. Treuriger nog: wanneer elke penseelstreek ervan in boeken vol doodse dogmatiek tot in detail is beschreven, waardoor het schilderij als geheel alle zeggingskracht verliest.
Maar daarvoor gaat u niet naar de kerk. U zoekt wat in de literatuur gelaagdheid wordt genoemd. Dat betekent zoiets als tussen de regels kunnen lezen. En, dat ook, u hoopt op het eeuwig voortbestaan van uw zelf, en ook daar heeft u uw persoonlijke voorstelling van. Van een hemel. We vrezen allemaal de dood als de vernietiger van het zelf. Terwijl het grote geluk, de euforie, altijd gepaard gaat met het opgaan in iets anders. In het loslaten van het ego. ‘Ontbonden zijn’, noemt de Statenvertaling dat fraai. We gaan het ooit meemaken. Maar nu liever even niet natuurlijk.
Als we een kerk binnengaan, stappen we uit de stroom van het alledaagse. Wat u in een kerk, maar buiten kerktijden evengoed ook in het museum, de schouwburg, de concertzaal, of bij Martha en Peter van boekhandel Van der Meer zoekt is – en nu ga ik een ouderwets woord gebruiken dat toch wel het best de lading dekt – verheffing. Want het is donker in de grot van Plato. We proberen vat op die ogenschijnlijke absurditeit te krijgen. We gebruiken de geestverruimende kracht van kunstwerken om opgetild te worden naar nieuwe inzichten en naar vermoedens over wat buiten ons gezichtsveld ligt. We lezen romans om in de psyche van personages te kunnen kruipen waardoor we anderen beter begrijpen. En tegelijk ook onszelf, omdat we al lezend onze emoties, gedachten en drijfveren aan de romanpersonages kunnen spiegelen en toetsen. Ons zelf willen we tegenkomen. We willen op een andere manier kunnen kijken. Vervoering ervaren. Subtiel beslopen en verrast of ontroerd worden door een beeld, een gedicht, een toneelscène. We willen recht in de ziel worden geraakt door muziek.
Verheffing, dat klinkt plechtstatig. Alsof je er veel bier en jenever bij moet drinken om het te kunnen verdragen. Terwijl er werkelijk niets plechtstatigs is aan het beleven van kunst, evenmin als dat voor het geloof geldt. Integendeel: voor beiden is juist een kinderlijke onbevangenheid vereist. Grote kunst wordt misschien niet met het grootste gemak maar wel in alle kinderlijke speelsheid van geest gemaakt. “Zo gij niet wordt als een kindeke, gij zult het koninkrijk Gods niet ingaan”, staat er in de Bijbel. Maar een kind willen worden is niet zonder risico, zegt u. Kinderen zijn bang in het donker. Er zitten monsters onder het bed en spoken in de klerenkast. Voor je het weet verval je weer tot Middeleeuws bijgeloof in heksen.
Helemaal waar. Maar wat de tekst uit Mattheus ons volgens mij wil duidelijk maken is dat we onderweg naar volwassenheid veel zijn kwijtgeraakt. De onbevangenheid waar ik het net over had, die tot intenser kijken en ervaren leidt. We zijn ons teveel gaan verlaten op het meest bedrieglijke instrument dat we tot onze beschikking hebben, de taal, en daardoor minder op onze intuitie, waarin enkele grote filosofen een superieure vorm van weten zien. Met al onze volwassen kennis en zindelijk redeneren, vergeten we soms dat we slechtziend zijn. Kunst en geloof, met hun suggestie van een verborgen werkelijkheid, met altijd een verwijzing naar iets anders dan wat er wordt voorgesteld, veroorzaakt daarom bij velen onrust. Weerzin zelfs. Wat de kunst betreft: die vinden ze pas mooi als die hun werkelijkheid goedgelijkend, waarheidsgetrouw weergeeft. De bevestiging dat we ze zien ook echt is. Wat het geloof betreft: veel mensen willen niet zijn overgeleverd aan een intuïtief weten waarvoor ze hun verbeelding moeten aanspreken om er vorm aan te geven. Een vaste grond van dingen die men hoopt? Een kennis van zaken die men niet kan zien? Ik ben overigens zelf opgegroeid met een godsdienst die niets aan de verbeelding overliet en waarin tot zeven maal zeven decimalen achter de komma was voorgerekend wat je precies moest hopen en zien om het koninkrijk Gods te beërven en de hel te ontlopen. Een Siberië van het geestelijk leven… En die dominees preekten trouwens veel te lang, en dat wil ik u niet aandoen. Ik ga afronden.
Misschien moeten we blij zijn dat de duisternis het licht niet heeft begrepen. Want kijk waartoe het leidt. De verbeeldingskracht die het aanspreekt. Een verbeeldingskracht die bange kinderen uit bed drijft om spoken en monsters onschadelijk te maken met, bijvoorbeeld, kunstzinnige uitingen of door wetenschappelijk meten en weten. Juist de duisternis maakt het mysterie waarin we leven en bewegen betoverend. En als ik dan iets stichtelijks mag zeggen: ik denk dat we ons met kinderlijk vertrouwen kunnen overleveren aan dat mysterie, en we zouden onze aandacht minder moeten richten op het najagen en angstig cultiveren van wat we uiteindelijk allemaal gaan verliezen. Alles raken we uiteindelijk kwijt, alles, behalve wat we van ons zelf nalaten in de herinnering van anderen. Ergens in een uithoek van een onvoorstelbaar immens universum, zijn wij er voor korte tijd om het mysterie van het leven te ervaren en beschouwen. Dat gegeven maakt ons in al onze nietigheid bijzonder. Of, zo u wilt, uitverkoren en gebenedijd.
Daar kan ik in dankbaarheid en verwondering alleen maar amen op zeggen.